Türkiye ilki 1946 yılında olmak üzere bugüne kadar 14 ekonomik kriz yaşadı. 1961 yılından bugüne kadar İMF ile 19 Stand-by ve 1 Stand-by yenilemesi yaptık. Bugün yaşamakta olduğumuz 14.cü kriz diğerlerinden çok farklıdır. Yalnızca ekonomide değil, siyasi ve sosyal alanlarda da kriz yaşıyoruz. Siyasi, sosyal ve kurumsal yapı, ekonomi için altyapı oluşturur.
Bu nedenle İMF ile anlaşıp bir ekonomik istikrar programı yapsak bile krizden çıkamayız. Dahası bu şartlarda İMF’de anlaşma yapmaz.
Mamafih; Arjantin 2018 yılında İMF ile anlaşarak, 57 miyar dolar kredi aldı. Ama krizi çözmedi. Hatta 2023 yılına kadar İMF borcunu da ödeyemedi. Bunun nedeni Arjantin’de politik dengelerin bozuk olması ve İMF’nin bunu göz ardı etmesidir.
Türkiye, siyasi ve sosyal sorunlar bu kadar derinleşmeden İMF ile anlaşma yapsaydı, krizi çözebilirdi. Ama artık İMF’ de bir çözüm olmaktan çıktı.
1- Siyasi, sosyal, demokratik, hukuki altyapı çok bozuldu. Arjantin’den çok kötü durumdayız.
2023 Freedom House endeksinde; İnsan hakları ve siyasi özgürlükler sıralamasında Arjantin 100 üstünden 85 ile özgür statüde, Türkiye ise 100 üstünden 32 ile özgür olmayan statüdedir.
Hukukun üstünlüğü endeksinde Dünya sıralamasında Arjantin 217 ülke içinde 56. sırada, Türkiye ise 142. sıradadır.
Türkiye’de Anayasa mahkemesi kararları ve Avrupa İnsan hakları mahkemesi kararları uygulanmadı. Yargıya güven azaldı.
Kayyum atamaları, mülkiyet güvencesi sorunu yarattı.
Devlette ve eğitimde kurumsal yapı bozuldu. Devlette şeffaflık ve denetim kalktı. Devlet Parti devletine dönüştü. Eğitim ideolojik baskı altındadır.
Türkiye, ne olduğu ve neden tutulduğu belli olmayan 10 milyon Arap ve Afganlının siyasi, sosyal ve ekonomik tehdidi altındadır.
Bu şartlarda piyasa rekabet düzeni çalışmaz. İktisadi ajanlar, üretici ve tüketici, sermaye ve vasıflı işgücü, rasyonel kararlar alamazlar. Neticede ekonomik istikrar politikaları etkin olamazlar.
İMF Türkiye’ye demokrasi mi getirecek? Hukukun üstünlüğünü mü sağlayacak? Arapları, Afganları geri mi gönderecek?
2- İMF‘nin krize giren ülkelere kredi vermek için şart koştuğu kemer sıkma gibi politikaları da artık tutmaz.
Söz gelimi; 2001 krizine neden olan faktörlerden birisi yüksek reel faizdi. Kriz öncesi 2000 yılında reel faiz yüzde 12 idi. Bu yüksek reel hem maliyet artışı yaratıyor ve fiyatları artırıyordu, hem de bütçeyi ipotek altına almıştı. Bugün ise eksi reel faiz var. Devlete borç verenler birde üstüne enflasyon vergisi ödüyor. Özel sektör kredi faizi de enflasyonun altındadır.
O yıllarda banka zararları artmıştı, ama kamu bankaları kendi alanlarında fonksiyoneldiler. Bugün kamu bankası tamamıyla hükümetin özel popülist bankaları oldu. Partizanlara para dağıtıyor ve yandaş medyayı besliyor. Bankalar yeniden kamusal fonksiyonlarına dönseler, yandaş medya kabul etmez. Siyasi iktidar seçim kaybeder.
En iyi çözüm kamu bankalarını özelleştirmektir. Ama iktidar buna katiyen rıza göstermez.
2001 yılında dolarizasyon vardı. Mevduatın yüzde 42’si döviz tevdiat hesaplarındaydı. 2023 yılında bu oran kur korumalı mevduat artı yabancı para toplam mevduatın yüzde 68’i oldu.
Kur korumalı mevduatın ekonomik maliyeti yüksek oldu, ancak çıkış daha sancılıdır. Ani kriz döviz talebini artırır ve kur şoku yaratır. İMF‘den 100 milyarlık kredi almış olsaydık, sorun olmazdı. Ama bugün aynı çizgide değiliz.
2001 Bütçe açıkları vardı. İMF mali disiplin önerdi. İlk yıllar bütçe açığı azaldı. Bugün ise bütçe siyasetin bütçesi oldu. Hükümet bütçeden para dağıtmasa, siyasi iktidar kaybeder. İMF ‘de bu şartlarda hükümeti bütçede disipline zorlayamaz.
2001 krizinde, İMF kemer sıkma politikaları kapsamında tarımsal destekleri GSYH’nın yüzde birinden yüzde 0,5’ine indirdi. Bugün bu destekler daha düşük, yüzde 0,4 tür.
Yine bugün gelir dağılımı o kadar bozuldu ki; kemer sıkmak demek çalışanların doğrudan yaşama haklarını ortadan kaldırmak demektir.
Hükümetin demokrasi ve hukukta reform yapması halinde İMF’ye gitmesi çözüm olur mu?
Bir… Bu iktidar demokrasi ve hukukta gemileri yaktı. Geri dönmez.
İki… Geri dönüğünü varsayarsak; yine de 2001 anlaşmasında olduğu kadar sonuç alamayız. Ama İMF ile anlaşmak krizin derinleşmesinden daha iyidir.
Üç… En akılcı çözüm, siyasi iktidarın değişmesi ve ekonomi yönetimine yeni bir kan gelmesidir.